Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Raporu 2021-2022

Abstract

Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği (CEİD) kurulduğu 2011 yılından bu yana toplumsal cinsiyet eşitliğine (TCE) katkı sunmak amacıyla Türkiye’de farklı alanlardaki eşitsizlikleri saptayarak sorunları açığa çıkarmaya yönelik çalışmalar yürütüyor. Haritalama ve izleme raporları hazırlayarak göstergeler aracılığıyla zaman içinde değişikliklerin ne yönde olduğunu ortaya koymaya çalışıyor. 2017 yılından bu yana Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu tarafından, “Türkiye’de Katılımcı Demokrasinin Güçlendirilmesi: Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin İzlenmesi” başlığı altında, doğrudan hibe desteği ile finanse edilen projelerde 16 farklı alanda tematik raporlar hazırladı ve göstergeler ile izleme faaliyetleri gerçekleştirdi. Bu alanlar: eğitimde; istihdamda; sağlıkta; siyasal kararlara katılımda; kentsel hizmetlerde; din hizmetlerine erişimde; medyada; sporda; yaşlılıkta; gelir dağılımı, yoksulluk, sosyal yardımlarda; adalete erişimde; bilim, teknoloji mühendislik, matematik alanlarında toplumsal cinsiyet eşitliği ile kadınlara yönelik şiddet ve insan/kadın ticaretiyle mücadele; kadın mültecilerin durumu ile toplumsal cinsiyet eşitliğine erkeklerin katılımıdır. Ayrıca çocuk yaşta, erken ve zorla evliliklerin önlenmesini konu alan bir diğer haritalama ve izleme raporu Birleşmiş Milletler (BM) Kadın Birimi (UNWomen) ile iş birliği içinde hazırlandı. Aynı şekilde BM Kalkınma Programı (UNDP) ile iş birliği içinde UNDP Toplumsal Cinsiyet Endeksleri (2000-2020) temelinde Türkiye’nin toplumsal cinsiyete dayalı gelişmesinin ve toplumsal cinsiyet eşitliği performansının boylamsal analizi yapıldı. Bu raporların tümünde bir önceki izleme raporunda belirttiğimiz üzere toplumsal cinsiyet eşitliği için geliştirilmiş uluslararası norm ve standartların ışığında Türkiye’deki mevzuat, uygulama ve izleme politikaları değerlendirildi, toplumsal cinsiyet eşitliği ile ilgili sorun alanları ortaya kondu ve bu alanlara özgü izleme göstergeleri belirlenerek bağımsız ve bilimsel izleme kapasitesinin geliştirilmesi hedeflendi. Çeşitli alanlarda yürütülen izleme çalışmalarının toplu bir değerlendirmesi “Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Raporu, 2019-2020” başlıklı ilk ulusal izleme raporumuzda yapıldı. İki ana bölümden oluşan ilk izleme raporunun yapısal izlemeye ilişkin bölümünde; Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliğini gerçekleştirmekle yükümlü bakanlıkların ve bağlı kurumların vizyon, misyon, strateji ve eylem planları gözden geçirildi ve bu belgelerde yer alan hedef, strateji ve politikaların ne ölçüde eşitlik normuna uyduğu incelendi. Aynı zamanda, Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin cinsiyet eşitliğini izleme çalışmaları değerlendirildi ve Türkiye’nin uluslararası alandaki toplumsal cinsiyet eşitliği endekslerindeki yeri ele alındı. Raporun göstergeler ile izleme ve gösterge verilerine ilişkin ikinci bölümünde toplumsal cinsiyet eşitliğinin yıllık izlemesi için 16 tematik alandan seçilen göstergeler ve verisi mevcut göstergelere ilişkin değerler tablolar halinde sunuldu. “Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Raporu, 2021-2022” toplumsal cinsiyet eşitliğini ulusal düzeyde izlemeyi amaçlayan ikinci raporumuz. Bu raporda, ilk rapora benzer biçimde yapısal izlemeye ve belirlenen tematik alanların göstergeler ile izlenmesine yer verdik. Hak temelli bir yaklaşım ile CEİD Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Endeksini (CEİD Endeks) oluşturduk. Böylece, CEİD olarak yaptığımız izleme çalışmalarına yeni bir boyut ekledik. İlk izleme raporundan bugüne kadar geçen süre içinde “İzleme Raporu neyi, nasıl ve hangi belgelere dayanarak izleyecek?” sorusuna cevap olarak kamu kurum ve kuruluşlarının politikalarında ve bunları ortaya koyan belgelerinde ciddi bir değişiklik yapmadığını söyleyebiliriz. Öte yandan, bu süreçte Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle İstanbul Sözleşmesi’nden 2021 yılında çıkılması ve buna karşı başta kadın örgütleri olmak üzere LGBTİ+ örgütleri, barolar ve diğer meslek örgütleri, emek örgütleri ve siyasi partiler tarafından yürütülen mücadele son iki yılın gündeminde çok önemli yer tutuyor. Bu nedenle raporun yapısal izleme kısmında sıralamayı sivil toplum örgütleri, yerel yönetimler ve Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı biçiminde kurguladık. Raporun yapısal izleme kısmında ilk olarak CEİD Toplumsal Cinsiyet Eşitliği İzleme Grubu üyesi olan çeşitli sivil toplum örgütlerinin değerlendirmelerine de dayanarak 2020 ve 2021 yıllarına ilişkin gelişmeler yorumlandı. Gülay Toksöz tarafından yazılan bu bölümde, sivil toplum örgütlerinin (STÖ) izleme çalışmalarına yer verildi. Özgül Kaptan, Eşitlik İçin Kadın Platformu (EŞİK)’nun bu süreçte yürüttüğü çalışmaları özetleyerek bölüme katkıda bulundu. CEİD’in İzleme Grubu toplantılarına katılan ve hak temelli izleme çalışması yürüten örgütlere gönderdiğimiz soru formuna verdikleri cevaplar ve web sayfalarında yer alan çalışmalar raporun bu bölümünde sunulan bilgilerin kaynağını oluşturdu. Soru formunu dolduran tüm örgütlere teşekkür ediyoruz¹. Merkezi kamu yönetiminin toplumsal cinsiyet eşitliği hedefinden uzaklaşması ölçüsünde yerel yönetimlerin sunduğu hizmetlerin toplumsal cinsiyet eşitliğini gözetmesi önem kazanıyor. CEİD’in çalışmalarını yürüttüğü dokuz proje ilinde Yerel Eşitlik İzleme Platformları, yerel yönetimleri seçtiği göstergeler aracılığıyla izliyor. İzleme Raporunun ilk kısmının ikinci bölümünde kapsamı genişleterek 30 büyükşehir belediyesini mercek altına alıyoruz; aralarında proje illerinin de olduğu 30 büyükşehir belediyesini eşitlik mekanizmaları, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasında önemli etkileri olan bakım ve destek hizmetleri ile belediyeler tarafından hazırlanan politika belgeleri çerçevesinde değerlendiriyoruz. Ülker Şener ve Sunay Demircan bu bölümde, Stratejik Eylem Planlarını TCE çerçevesinde gözden geçirdiler, Ankara, İstanbul ve Mersin Büyükşehir Belediyeleri tarafından hazırlanan Yerel Eşitlik Eylem Planlarını (YEEP) yapısal olarak analiz ettiler. Yapısal İzleme kısmının son bölümü ise Reyhan Karababa tarafından kaleme alındı. Bu bölümde, yapısal izlemenin temel öğesi olarak Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (ASHB) mercek altına alınıyor. Bakanlığın faaliyetleri ile bunların gerçekleştirilmesine yönelik harcamaları toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme bakış açısıyla inceleniyor. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin göstergeler aracılığıyla izlenmesine ayrılan ikinci kısmın ilk bölümü, Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliğini ölçmek için oluşturulan CEİD Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Endeksi’nin (CEİD Endeks) bulgu ve yorumlarına ayrıldı. CEİD Gösterge Uzman Grubu, 17 tematik alan haritalama ve izleme raporunun bulguları ve göstergelerini gözden geçirip, veri güncelleyip, uluslararası ve yerel endeks çalışmalarını da göz önünde tutarak Türkiye’ye özgü endeks oluşturdu. CEİD Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Endeks çalışması Emel Memiş tarafından CEİD Gösterge Uzman Grubunun katkılarıyla gerçekleştirildi. CEİD Uzman Grubu Aslıhan Kabadayı, Bengin İnanç, Emel Memiş, Gülay Toksöz, Hilal Arslan ve İlknur Yüksel Kaptanoğlu’ndan oluşuyor. Toplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin ilk raporda sunduğumuz verisi mevcut göstergeler ile yeni eklenen ‘yaşlılık ve toplumsal cinsiyet eşitliği’ ile ilgili göstergelerin güncel verisi de bu bölümün ikinci kısmında yer alıyor. Bu bölüm, Bengin İnanç tarafından grup üyelerinin katkılarıyla güncellendi. Bu rapor, kolektif emeğin ürünü olarak hazırlandı; raporda emeği geçen herkese içtenlikle teşekkür ediyoruz. Gerek “Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Raporu, 2021-2022”nin gerekse CEİD’in bilimsel ve nesnel verilere dayalı olarak geliştirdiği diğer izleme faaliyetlerinin toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri ile mücadele eden sivil toplum örgütlerinin ve kamu kurum ve kuruluşlarının çalışmalarına katkı sunmasını diliyoruz.